Co to jest gruczolak przysadki, jakie są jego przyczyny, objawy, diagnoza?

Przysadka mózgowa to niewielki gruczoł w kształcie fasoli zlokalizowany u podstawy mózgu za jamą nosową. Anatomicznie znajduje się tuż za połączeniem nerwu wzrokowego (zwanym chiasma opticum), w zagłębieniu kości klinowej zwanym sella turcica.

To charakterystyczne położenie przysadki mózgowej determinuje pojawienie się niektórych objawów klinicznych w przypadku jej powiększenia.

Gruczoł składa się z dwóch części, segmentu przedniego (adenohypophysis) i segmentu tylnego (neurohypophysis).

W adenohypophysis znajdują się komórki, które produkują hormony, a mianowicie somatotropinę, prolaktynę, hormon tyreotropowy, hormon folikulotropowy, hormon luteinizujący i hormon adrenokortykotropowy.

Neurohypophysis nie produkuje hormonów, ale zawiera granulki, które przechowują niektóre hormony produkowane przez podwzgórze, takie jak oksytocyna i hormon antydiuretyczny.

Chociaż jest to niewielki gruczoł, jest on organem nadrzędnym dla wszystkich innych narządów dokrewnych organizmu.

Hormony, które produkuje, pomagają regulować ważne funkcje. Są to

• somatotropina - hormon wzrostu, zwiększa syntezę białek, mobilizuje energię z tkanki tłuszczowej i zwiększa produkcję glikogenu z wątroby jako kolejnego wydajnego źródła energii
• prolaktyna - stymuluje wzrost gruczołów sutkowych i produkcję mleka w piersiach
• hormon tyreotropowy - stymuluje wydzielanie hormonów tarczycy, a mianowicie trójjodotyroniny i hormonu stymulującego pęcherzyki tyroksyny - hormon promuje wzrost pęcherzyków w jajnikach u kobiet i produkcję nasienia u mężczyzn
• hormon luteinizujący - stymuluje produkcję estrogenów i progesteronu, wywołując owulację u kobiet i produkcję testosteronu u mężczyzn
• hormon adrenokortykotropowy - wpływa na wydzielanie hormonów z kory nadnerczy, w szczególności glikokortykoidów, tj. kortyzolu.

Gruczolak przysadki mózgowej to guz, który powstaje w przedniej części przysadki mózgowej, tj. gruczolak przysadki. Jest to łagodny "rozrost", tj. guz, który nie jest złośliwy. Nie rozprzestrzenia się przez przerzuty ani nie przerasta innych struktur.

Może jednak rosnąć ekspansywnie i naciskać na otoczenie, stąd jego objawy.

Gruczolaki przysadki stanowią około 80% guzów występujących w siodle tureckim. Pozostałe to czaszkogardlaki, oponiaki, guzy germinalne i torbiele.

Są one podzielone według wielkości na mikrogruczolaki, które mają mniej niż 10 mm i makrogruczolaki, które mają więcej niż 1 cm.

W zależności od tego, czy gruczolak produkuje hormony, dzieli się je na:

• gruczolaki czynnościowe, które wykazują aktywność hormonalną hormonu przysadki mózgowej
• gruczolaki afunkcjonalne, które są hormonalnie nieme i dlatego nie wydzielają żadnego hormonu.

Gruczolaki przysadki występują stosunkowo często, szacuje się, że jest to 20-40 nowych przypadków na 100 000 mieszkańców.

Większość pacjentów stanowią kobiety, a szczyt zachorowań przypada na 30-40 rok życia.

U kobiet częściej występuje funkcjonalny mikrogruczolak, który wytwarza prolaktynę lub hormon kortykotropowy. U mężczyzn częściej występują większe gruczolaki, makrogruczolaki z dużą produkcją hormonów - na przykład również prolaktyny.

Młodsi pacjenci w wieku poniżej 30 lat są bardziej narażeni na bardziej agresywne guzy, które mogą odrastać nawet po leczeniu.

Gruczolak przysadki może występować sporadycznie, co oznacza, że u przypadkowej osoby dochodzi do niekontrolowanego wzrostu komórek przysadki. Nie wiadomo jeszcze, dlaczego komórki te zaczynają rosnąć w niekontrolowany sposób.

Jednak długoterminowe obserwacje i badania wykazały zwiększoną częstość występowania w rodzinach, co może wskazywać na pewne genetyczne predyspozycje do gruczolaka przysadki.

Istnieje kilka rodzinnych zespołów dziedzicznych, które wiążą się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia gruczolaka przysadki.

Najczęstsze z nich to

• Rodzinne izolowane gruczolaki przysadki (FIPA) - Jest to mutacja genu AIP, w której występują dziedziczne gruczolaki przysadki.
• Zespół mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu I (MEN1) - dziedziczny zespół z mutacją w genie MEN1, który powoduje guzy endokrynne.
• Zespół mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu II (MEN2) - mutacja genu RAT powoduje raka rdzeniastego tarczycy, guz chromochłonny, nadczynność przytarczyc i gruczolaka przysadki.
• Zespół mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu IV - określany również jako zespół MEN1-like, zespół podobny do MEN1, ale bez mutacji genu MEN1.
• Zespół Carneya - zespół o szerokim spektrum objawów, które obejmują charakterystyczne plamy skórne, guzy piersi i jąder, guzy tarczycy, śluzaka serca lub kości, a także gruczolaka przysadki mózgowej.
• Stwardnienie guzowate - mutacje genów TSC1 i TSC2 obejmują zespół charakteryzujący się powstawaniem hamartoma, padaczką, upośledzeniem umysłowym i gruczolakiem przysadki mózgowej.

Gruczolaki przysadki nie zawsze wykazują widoczne lub zauważalne objawy. Czasami są wykrywane zupełnie przypadkowo podczas badania obrazowego, takiego jak rezonans magnetyczny lub tomografia komputerowa, które są wykonywane z zupełnie innego powodu.

Funkcjonalne gruczolaki przysadki, które produkują hormony, mogą powodować objawy w zależności od wytwarzanego hormonu.

Objawy guzów przysadki, które są niefunkcjonalne (nie produkują hormonów), są związane z ich ekspansywnym wzrostem. Powoduje to ucisk na otaczające struktury znajdujące się w pobliżu przysadki mózgowej.

Objawy związane z uciskiem wywołują makrogruczolaki, czyli guzy większe niż 10 mm. Typowym objawem dla rozrostu makrogruczolaka jest tzw. hemianopsja skroniowo-ciemieniowa, czyli utrata obwodowego pola widzenia w obu oczach.

Jest to spowodowane uciskiem skrzyżowania nerwów wzrokowych, w którym nerwy wzrokowe krzyżują się, przewodząc informacje z obwodowych połówek siatkówki.

Jeśli makrogruczolak dotyczy zatok jamistych, może wystąpić niedowład mięśni oczodołu spowodowany uszkodzeniem nerwów oczodołowych.

Czasami może wystąpić apopleksja przysadki, która jest ostrym krwawieniem z gruczolaka. Może to mieć wpływ na wszystkie nerwy okoruchowe. Stan ten nazywa się oftalmoplegią. Ponadto występują zaburzenia widzenia, ból głowy i zaburzenia świadomości.

Jeśli makrogruczolak osiągnie duży rozmiar, może rozwinąć się tak zwany wodogłowie obturacyjne. Jest to spowodowane gromadzeniem się płynu, który nie może swobodnie krążyć w drogach płynowych, ponieważ makrogruczolak stworzył w nich przeszkodę.

Makrogruczolak afunkcjonalny może nawet powodować niedoczynność przysadki mózgowej, tj. jej zmniejszoną aktywność. Nacisk na samą przysadkę powoduje, że przestaje ona wydzielać swoje hormony, zwłaszcza hormon wzrostu.

Może to być brak jednego hormonu lub kilku. Jeśli produkcja wszystkich hormonów przysadki jest zmniejszona, stan ten nazywany jest niedoczynnością przysadki.

Brak ważnych hormonów objawia się następująco:

• Nudności i wymioty
• osłabienie
• Uczucie zimna
• Zaburzenia cyklu miesiączkowego lub całkowity brak miesiączki
• Dysfunkcje seksualne
• Zwiększona produkcja moczu i częste oddawanie moczu
• Utrata masy ciała lub przyrost masy ciała
• Nadmierna aktywność i pobudzenie

Funkcjonalne guzy przysadki powodują nadczynność gruczolaka przysadki, a tym samym nadprodukcję jego hormonów.

W zależności od tego, z jakich komórek zbudowany jest gruczolak, będzie on również wydzielał hormony. Może to być pojedynczy hormon i objawy wynikające z jego nadprodukcji lub połączenie wielu hormonów.

Prolactinoma

Najczęstszy guz wytwarzający prolaktynę nazywany jest prolactinoma.

Nadprodukcja hormonu prolaktyny z gruczolaka przysadki powoduje obniżenie normalnego poziomu hormonów płciowych. U kobiet jest to obniżenie poziomu estrogenu, a u mężczyzn obniżone wydzielanie testosteronu.

Dlatego mężczyźni i kobiety mają różne objawy prolactinoma.

U kobiet występują następujące objawy:

• Nieregularny cykl miesiączkowy
• Brak krwawienia miesiączkowego
• Wypływ mleka z piersi

U mężczyzn podwyższony poziom prolaktyny powoduje tak zwany męski hipogonadyzm. Objawy obejmują:

• Zaburzenia erekcji
• Zmniejszona liczba plemników (azoospermia)
• Utrata libido
• Wzrost piersi (ginekomastia)

Guz wydzielający hormon adrenokortykotropowy (ACTH)

Gruczolak produkuje nadmierne ilości hormonu adrenokortykotropiny (ACTH), który stymuluje korę nadnerczy. To rozpoczyna ekstremalną produkcję hormonu kortyzolu.

Jeśli w organizmie jest zbyt dużo kortyzolu, objawia się to zestawem objawów, które noszą wspólną nazwę zespołu Cushinga.

Objawy te obejmują:

• Otyłość typu dośrodkowego, czyli gromadzenie się tłuszczu wokół pępka i górnej części pleców.
• Twarz przypominająca księżyc lub wyraźne zaokrąglenie twarzy
• Zanik i osłabienie mięśni
• Wysokie ciśnienie krwi
• Podwyższony poziom cukru we krwi
• Trądzik
• Rozrzedzenie kości
• Zwiększona ilość siniaków
• Liczne rozstępy na skórze
• Niepokój, drażliwość lub depresja

Guz wydzielający hormon wzrostu (STH)

Taki guz wytwarza nadmiar hormonu wzrostu. Jeśli choroba występuje w wieku dorosłym, po zatrzymaniu wzrostu, stan ten nazywa się akromegalią.

Jeśli hormon wzrostu jest wydzielany jeszcze w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania, przed zatrzymaniem wzrostu, choroba nazywana jest gigantyzmem.

Objawy akromegalii:

• Zwężone rysy twarzy
• Powiększone dłonie i stopy
• Nadmierna potliwość
• Wysoki poziom cukru we krwi
• Powiększone serce i choroby serca
• Ból stawów
• Problemy z uzębieniem
• Zwiększone owłosienie ciała

Dzieci i młodzież rosną zbyt szybko i osiągają ekstremalne wysokości.

Guz wydzielający hormon stymulujący tarczycę (TSH)

Gruczolak, który nadmiernie produkuje hormon stymulujący tarczycę, jest przyczyną nadczynności tarczycy. Tarczyca produkuje zbyt dużo hormonu tyroksyny. Stan ten nazywany jest nadczynnością tarczycy.

Tyroksyna jest hormonem, który wpływa głównie na metabolizm, dlatego w przypadku jego nadmiaru metabolizm zostanie przyspieszony.

Objawy nadczynności tarczycy są następujące:

• Utrata masy ciała
• Tachykardia (szybkie bicie serca)
• Arytmia
• Nerwowość i drażliwość
• Biegunka spowodowana nadczynnością jelit
• Zwiększona potliwość

Objawy wynikające z ucisku neurohipofizy

Nawet jeśli gruczolak nie wpływa na tylny segment przysadki mózgowej (neurohypophysis), gigantyczne gruczolaki mogą powodować ucisk tej części, a tym samym upośledzać jej funkcję.

Neurohypophysis nie produkuje hormonów. Służy jako rezerwuar dla hormonów, które są produkowane w jądrach podwzgórza.

Z podwzgórza są one transportowane aksonalnie przez szypułę (infundibulum) do neurohypophysis, gdzie są przechowywane w granulkach. Z neurohypophysis hormony są wydzielane do krwiobiegu.

Gdy neurohypophysis jest w depresji, wydzielanie hormonu antydiuretycznego, zwanego wazopresyną, jest upośledzone. Hormon ten jest odpowiedzialny za prawidłowe zarządzanie zawartością wody i soli w organizmie. Jego niedobór objawia się moczówką prostą.

Objawy niedoboru wazopresyny:

• Wielomocz to wydalanie dużej ilości moczu, który jest jednak hipotoniczny, czyli zawiera mało soli.
• Polidypsja to stan, w którym osoba pije nadmierne ilości płynów z powodu niezaspokojonego pragnienia.
• Jeśli pacjent nie pije wystarczającej ilości wody, dochodzi do odwodnienia, które może być śmiertelne.

Rozpoznanie gruczolaka przysadki obejmuje historię problemów i charakterystyczny obraz kliniczny, wynikający z ucisku struktur mózgu lub nadprodukcji hormonów przysadki.

Czasami guzy te pozostają niezdiagnozowane, ponieważ ich objawy są podobne do wielu innych chorób. Z drugiej strony, duża liczba gruczolaków jest wykrywana jako przypadkowe znalezisko w obrazowaniu MRI, które zostało wykonane z innych powodów.

Nieprawidłowości mogą zostać wykryte podczas pobierania krwi i analizy moczu, które wskazują na nadprodukcję lub niedobór hormonów.

Najważniejszym badaniem diagnostycznym jest rezonans magnetyczny mózgu lub tomografia komputerowa mózgu, które wykazują powiększenie przysadki mózgowej lub niejednorodny obraz przysadki mózgowej, co wskazuje na wzrost łagodnego guza.

Ponadto skan służy do oceny lokalizacji i wielkości guza przed zabiegiem chirurgicznym lub naświetlaniem.

Badanie wzroku może zdiagnozować zaburzenia widzenia obwodowego spowodowane uciskiem guza na połączenie nerwu wzrokowego.

Ogólny profil hormonalny jest oceniany przez endokrynologa lub, w przypadku kobiet, przez ginekologa.

Przebieg choroby zależy od rodzaju gruczolaka. Niektórzy pacjenci żyją latami z gruczolakiem przysadki, którego nie są świadomi, ponieważ nie powoduje on żadnych objawów ani problemów.

Jeśli jednak gruczolak powoduje poważne problemy, ograniczając życie pacjenta lub bezpośrednio mu zagrażając, podejmuje się natychmiastowe leczenie guza. Leczenie albo zatrzymuje jego wzrost, albo zmniejsza lub usuwa guz.